Justyna Jakubczyk
doradczyni metodyczna edukacji wczesnoszkolnej
Centrum Edukacji Nauczycieli w Koszalinie
justynajakubczyk@cen.edu.pl
Umiejętność koncentrowania uwagi na zadaniu, czy obiekcie jest niezwykle ważnym elementem procesu uczenia się. Rozwija się ona stopniowo. Do około trzeciego roku życia u dzieci występuje tzw. uwaga mimowolna, wywoływana przez określone bodźce: ruch, dźwięki, kolory. W późniejszym czasie pojawia się uwaga dowolna umożliwiająca zrozumienie i wykonywanie poleceń. U dzieci rozpoczynających naukę w szkole powinna ona trwać od 20 do nawet 40 minut. Jest to możliwe do osiągnięcia tylko wtedy, gdy dziecko samoczynnie podejmuje działalność i jest w nią bardzo zaangażowane. Jeżeli czynność jest dziecku narzucona przez dorosłego, to czas koncentracji na niej jest krótszy. Dlatego zadania przygotowane dla dzieci nie powinny wymagać skupienia uwagi na więcej niż 20 minut. Jeśli uczeń nie ma wewnętrznej motywacji, aby wykonać polecenie, to naturalne jest to, że nie będzie koncentrować się na tym, co robi. Mózg do efektywnej pracy wymaga zatem zaangażowania emocjonalnego, równowagi i odizolowania bodźców zbędnych.
Ten niesamowity organ, nadal nie jest do końca zbadany. Współczesna wiedza jasno wskazuje na to, że substancje, które wpływają na koncentrację uwagi takie jak: dopamina, serotonina, endorfiny, opioidy, są wytwarzane jedynie przez mózg będący w stanie odprężenia i spokoju, tzn. równowagi. Nasza możliwość koncentracji uwagi, a tym samym zdolność ucznia się spada, gdy jesteśmy zestresowani, zmęczeni, znudzeni, czy przebodźcowani.
Jakim działaniami możemy zatem wpłynąć na rozwijanie uwagi dowolnej?
Po pierwsze zapewniając umysłowi właściwy odpoczynek i zdrowy sen. Umiejętność odpuszczania jest bardzo istotna. Zazwyczaj dziecko przez około 5 godzin uczestniczy w lekcjach, następnie przebywa na świetlicy, potem jest zawożone na zajęcia dodatkowe, a po powrocie do domu odrabia lekcje i siada przed ekranem. To wszystko dostarcza mnóstwa bodźców przykuwających uwagę i zmuszających mózg do ciągłej pracy, ciągłego stanu aktywności, bycia w oczekiwaniu, napięciu. Zmęczenie i stres kumulują się i uniemożliwia prawidłową koncentrację nawet następnego dnia w szkole. Dlatego istotnym jest odekranowienie dziecka, rozsądny wybór zajęć dodatkowych i zapewnienie zdrowego snu trwającego ok 9 godzin.
Odpoczynkiem od pracy umysłowej jest ruch, dlatego ważne by rodzic znalazł czas na to by wyjść z dzieckiem na spacer, pobyć na placu zabaw, pojeździć na rowerze, czy zapewnić możliwość wspinania się i skakania na świeżym powietrzu. Aktywność fizyczna jest niezwykle ważna do rozwoju uwagi dowolnej, gdyż wspomaga umiejętność selekcjonowania bodźców odbieranych przez układ przedsionkowy i proprioceptywny. Właściwe działanie tych układów odpowiedzialnych za poczucie przestrzeni, równowagi, czucia głębokiego sprawia, że umysł funkcjonuje sprawniej, a tym samym potrafi efektywniej koncentrować uwagę.
Nauka dostarcza dowodów na to, że żywność wysoko przetworzona wpływa na nadpobudliwość psychoruchową, zatem dla prawidłowego rozwoju uwagi ważna jest też odpowiednia dieta zawierająca owoce, warzywa, nasycone kwasy tłuszczowe oraz wspierana nawykiem picia wody. Wykazano wpływ cukru oraz barwników żółtego i czerwonego na trudności ze skupieniem uwagi i nadpobudliwością ruchową. Mając tę świadomość proszę rodziców moich uczniów, aby nie dawali dzieciom do szkoły kolorowych napojów i słodyczy.
W trakcie pierwszych wywiadówek znajduję czas na rozmowę o przestrzeni w jakiej dziecko powinno się uczyć. Kolorowe pokoje dziecięce mogą być wypełnione dystraktorami – rozpraszaczami. Obserwacja zajęć, jakie prowadziłam on-line pozwoliła mi zaobserwować, że często dzieci uczyły się w sąsiedztwie wielu zabawek, czasami w pokoju był włączony telewizor lub w tle uruchomiona była gra komputerowa. Jak dziecko mam być spokojne i skupione w tak „krzyczącym pomieszczeniu”. Tak ilość przedmiotów a nawet ich barwy mają znaczenie dla prawidłowego przebiegu procesu uczenia się. (W tym miejscu poproszę czytelników o refleksję nad aranżacją sali edukacyjnej. Intensywne kolory, wielość ozdób i pomocy dydaktycznych są rozpraszające. Pokazują Wasze zaangażowanie i chęć zrobienia dla dzieci czegoś fajnego, jednak powinny być stosowane z umiarem.)
Prócz tych informacji pokazuję rodzicom to, że każdy z nas uczy się w różny sposób. Zachęcam do wspólnego odkrywania stylu uczenia się dzieci. Uświadamiam, że kinestetycy będą potrzebowali większej liczby przerw w trakcie nauki, aby zaspokoić potrzebę ruchu. Ponadto uwrażliwiam rodziców, na to, że czas skupienia dziecka jest krótszy niż czas skupienia dorosłego. Proszę, by organizowali przerwy w nauce wtedy, gdy widzą, że dziecko ma trudność ze skupieniem uwagi. Zachęcam, by to były przerwy na aktywność fizyczną. W klasie przecież też organizujemy przerwy śródlekcyjne.
W pracy z dziećmi z deficytem uwagi podnosi się wagę zasady 3R. Myślę, że to co dobre dla dzieci ze specyficznymi potrzebami edukacyjnymi, dobre jest również dla dzieci neurotypowych. Zasada 3R mówi o: regularności, rutynie i repetycji. Systematyczność, regularność, schematyczność w organizacji dania są bardzo ważne dla rozwoju dziecka. Powtarzalność schematów wprowadza rutynę a tym samy tworzy poczucie przewidywalności i bezpieczeństwa, dzięki którym mózg dziecka pracuje lepiej.
Manfred Spitzer powiedział: „Kto jest uważny, więcej się uczy”, dlatego ważnym jest, by pomagać dziecku w kształtowaniu umiejętności skupienia uwagi.
Zabawy jakimi możemy wspomóc ten proces to między innymi:
- wodzenie wzrokiem za zabawką, wskazówką zegara, zabawa „Mucha”;
- dopasowywanki, sortowanki, nawlekanki – sortowanie sztućców, klocków, guzików, dopasowywanie obrazków do ich cienia, kształtów do otworów, nawlekanie na sznurek koralików, makaronu itp.;
- budowanie wysokiej wieży, gry typu: Bierki, Jenga
- zabawy typu labirynty, wykreślanki, wyszukiwanie różnic, brakujących elementów, rysowanie według instrukcji;
- zabawy słowami: rymowanki, zapamiętywanie ciągu słów, odtwarzanie słyszanego ciągu słów od ostatniego do pierwszego,
- odtwarzanie z pamięci wyglądu koleżanki, drogi do domu, układu klocków, czy przedmiotów;
- odnajdywanie błędów w tekście, reagowanie na usłyszane słowo,
- wszelkie gry logiczne;
- memory;
- muzyka relaksacyjna.
Ta ostatnia sprzyja wyciszeniu. W jednej z moich klas stała się sygnałem i wspomagaczem pracy w skupieniu. Dzieci po pewnym czasie same prosiły o włączenie „muzyki do pracy”. Wyżej wymienione ćwiczenia połączone z praktyką uważności pozytywnie wpływają na kształtowanie umiejętności skupiania uwagi. Pomagają dzieciom w rozumieniu i panowaniu nad własnymi emocjami, co w obecnych czasach, gdy trafiają do szkół dzieci z coraz niższym poziomem dojrzałości emocjonalnej, jest niezwykle potrzebną kompetencją.
Aby zachęcić Państwa do stosowania ćwiczeń wspomagających kształtowanie uwagi dowolnej podzielę się przygotowanymi dla moich uczniów grami. Wystarczy pobrać pliki pdf, wydrukować i wykorzystać w pracy z klasą. Pierwsza gra to „Mucha”. Gra przygotowana jest na kilka poziomów zaawansowania. Mogą w nią grać przedszkolaki i pierwszoklasiści. Dzieci grają w parach. Jedno z nich określa trasę lotu muchy, drugie śledzi opisywaną trajektorię i informuje współgrającego o wyjściu poza planszę. Gra opatrzona jest instrukcją na każdy z poziomów. Druga gra – „Karty uważności”, jest przeznaczona dla dzieci, które dobrze opanowały czytanie ze zrozumieniem. Po jej wydrukowaniu należy wyciąć karty z poleceniami, można je zalaminować dla zwiększenia ich trwałości. Karty przeznaczone są dla 24-osobowego zespołu. Dzieci po otrzymaniu kart mają uważnie zapoznać się z poleceniami na nich zapisanymi. Nikomu nie powinny zdradzać treści swojej karty. Muszą być bardzo uważne, ponieważ działania kolegów uruchamiają realizację kolejnych poleceń, np. jeśli usłyszysz A, zrób B. Zachęcam do tworzenia własnych kart uważności. Zaręczam, że ich stosowanie prócz celu dydaktycznego pozwoli nam wprowadzić dobry nastrój w grupie.
Kryteria_diagnostyczne_ADHD_wg_DSM_V.pdf (poza-schematami.pl)
