Justyna Jakubczyk
Doradca metodyczny edukacji wczesnoszkolnej
Rzadko zdarza się nam myśleć o motoryce, choć korzystamy z niej codziennie. Rozwój motoryki dużej przebiega w dużej mierze nieświadomie dla nas. Maleńki człowiek wierzga nogami, unosi ręce w kierunku zabawki, podnosi głowę, klatkę piersiową, czołga się, siada, raczkuje, aż w końcu staje na nogi i zaczyna chodzić. Im więcej przestrzeni może zbadać i im więcej ma możliwości wypróbowania swojej mobilności, tym lepiej. Tak jesteśmy skonstruowani ewolucyjnie, że za ruchem idzie w parze wzrost możliwości poznawczych - bardziej wyspecjalizowana praca mózgu. Zatem im solidniejsze podstawy motoryki dużej, tym łatwiej będzie ćwiczyć pozostałe zdolności psycho-fizyczne. Regularne ćwiczenia, zabawy na placu zabaw, biegi i podskoki z jednej strony umożliwiają dziecku budowanie świadomości swego ciała i jego możliwości, z drugiej dostarczają szeroką gamę bodźców, które wspomagają rozwój całego układu nerwowego. Ruch zwiększa koordynację i regulację całego organizmy. Dlatego też niezwykle ważne jest, aby dzieci w wieku szkolnym rozwijały umiejętności motoryczne. Przekonanie to znajduje odzwierciedlanie w tegorocznych priorytetach ministerialnych.
Musimy mieć świadomość, że motoryka to znacznie więcej umiejętności, m.in. poruszanie palcami i stopami oraz zmiany wyrazu twarzy, mówienie. Ponieważ mięśnie rosną stale, szczególnie we wczesnych latach życia, rozwój umiejętności motorycznych postępuje stosunkowo szybko. Jednak palce naszych dłoni nie wykazują od początku dużej precyzji i wymagają intensywnego treningu. Ponadto, aby dzieci nauczyły się precyzyjniej manipulować przedmiotami potrzebna jest rozwinięta koordynacja wzrokowo-ruchową. Rozwój motoryki małej i skuteczne wykorzystanie precyzyjnych umiejętności motorycznych opiera się na sensomotorycznych podstawach, takich jak stabilność tułowia i ramion, siła, manipulacja, zdolność planowania motorycznego oraz koordynacja wzrokowo- i słuchowo- ruchowa. Dziecko rozpoczynające naukę w szkole powinno umieć poprawnie trzymać ołówek i celowo nim kierować. Ta wyspecjalizowana praca dłoni jest nam potrzebna nie tylko do pisania. Przecież zapinanie guzików, sznurowanie butów, nawlekanie igły, zakręcanie butelki z wodą, temperowanie kredek, czy posługiwanie się nożyczkami lub sztućcami to czynności codzienne wymagające dużej zręczności. Właśnie dlatego tak ważne jest wspieranie rozwoju motoryki od najmłodszych lat.
W drugim półroczu uczniowie klas 1 znają więcej liter i piszą dłuższe teksty. Przepisanie kilku krótkich zdań z tablicy nie powinno im sprawiać większych trudności. Dzieci z klas 2 i 3 potrafią przepisać znacznie dłuższe notatki, czy fragmenty tekstu z podręcznika. Z roku na rok obserwuję niższy poziom grafomotoryki u swoich podopiecznych. Dlatego w tym artykule zaprezentuję kilka ćwiczeń, które wspomogą dzieci w doskonaleniu sprawności manualnej. Ćwiczenia te mogą być stosowane jako rozgrzewka przed zadaniami związanymi z nauką pisania lub przed samym pisaniem. Mi pomagały również w momentach kiedy zachowanie dzieci wskazywało na konieczność przerwy śródlekcyjnej lub zmiany aktywności. Omawiając poszczególne ćwiczenia postaram się również wskazać ich dodatkowe zalety, gdyż prócz wspomagania rozwoju motoryki małej wpływają pozytywnie na ogólny rozwój psychofizyczny naszych uczniów. Mogą być zastosowane również na zajęciach wyrównawczych, korekcyjno-kompensacyjnych, czy w terapii ręki.
Kolorowanie i rysowanie
Wypełnianie obrazków konturowych to świetne i powszechnie stosowane ćwiczenie. Doskonali ono koordynację wzrokowo-ruchową, ćwiczy precyzję ruchów ręki, daje możliwości dostosowania do indywidualnych możliwości i zainteresowań dziecka. Jest to bardzo ważne, ponieważ niektóre dzieci są znużone tego typu zadaniami z uwagi na to, że wykonują je w szkole i w domu. Dzięki możliwości manipulowania rozmiarem kolorowanki, czy kartki możemy wpływać na czas pracy. Rysowanie pobudza kreatywność dzieci i jest źródłem informacji o ich rozwoju oraz przeżyciach. Warto też zmienić rodzaj powierzchni, po której dzieci rysują. Zupełnie inaczej prowadzi się kredką po tekturze falistej, papierze ściernym, czy też po betonie. Zmiana faktury będzie ciekawym doświadczeniem dla dzieci ale również przyniesie ze sobą możliwość doznań sensorycznych w zakresie czucia głębokiego w obrębie dłoni, będzie też wymagała innego napięcia mięśni kończyny górnej. Podobnie ze zmianą położenia płaszczyzny, na której dziecko będzie rysowało. Kartka na stoliku to nie to samo co tablica, arkusz przymocowany do ściany, czy też sama ściana, nie to samo co rysowanie po chodniku w skłonie w przód. Dodatkową zaletą tych ćwiczeń jest wzmocnieni obręczy barkowej i rozmachowy charakter ćwiczeń na większych płaszczyznach. Można zaproponować dzieciom rysowanie symetryczne obiema rękami jednocześnie.
Malowanie
Malowanie płaskim pędzlem po dużych powierzchniach to super ćwiczenia dla nadgarstka. Wystarczy prowadzić go z góry na dół równocześnie pracując nadgarstkiem. Latem dzieci mogą malować mur lub płot wodą. Pędzel jako narzędzie wymaga dostosowania nacisku na powierzchnię. Młodsze dzieci często zamieniają pędzle w miotełki. Dużą wartość ma malowanie palcami. To okazja do ćwiczenia izolacji palców. Coraz częściej na rynku pojawiają się farby specjalnie do tego przeznaczone. Jeśli pomieszamy piankę do golenia z barwnikami spożywczymi dostarczymy dzieciom dodatkowych bodźców sensorycznych – można też dodać do mieszaniny odrobinę olejku eterycznego. Doświadczenia polisensoryczne są niezwykle ważne dla rozwoju umysłowego naszych uczniów. Przy malowaniu kolorową piana warto zabezpieczyć stoły i podłogi, np. folią malarską lub przeciętymi dużymi workami foliowymi. Jeśli mamy odwagę i możliwość kreatywnego podejścia do malowania, które jednocześnie wprowadzi dzieci w świat ekspresjonizmu i będzie źródłem niezwykłej radości możemy zaproponować im malowanie palcami… stóp. Fakt to zadanie raczej na dzień zajęć opiekuńczo-wychowawczych, dzień z wychowawcą, ale warto zapewnić dzieciom tak inne doświadczenia, ćwiczenie mobilności palców stopy i ekscytujące wspomnienia ze szkoły.
Nawlekanie, zakręcanie, sznurowanie i wiązanie
Makaron i koraliki mogą stanowić podstawę zajęć wspierających rozwój dwustronnej integracji i koncentracji uwagi. Przewlekając sznurówkę przez koraliki ćwiczymy koordynację oko-ręka, cierpliwość, precyzję oraz pamięć ruchową, co ułatwia wykonywanie podobnych codziennych zadań. Warto zacząć od większych koralików i zmniejszać je w miarę wzrastania sprawności rąk naszych dzieci. Jeśli pracujemy z dzieckiem o specyficznych potrzebach użyjmy do nawlekania grubszego sznurka, drucików kreatywnych i kółek do karniszy lub okrągłych chrupek kukurydzianych (to będzie smaczna zabawa). Alternatywą do nawlekania może być wyklejanie korali z naklejek. Ćwiczenia z koralikami mogą też posłużyć do odtwarzania rytmów i sekwencji. Dzieci mają dużo trudności z zakręcaniem i odkręcaniem. Często proszą o odkręcenia butelek z wodą, farbek. Warto ćwiczyć tę sprawność, zwłaszcza, że podobna wykorzystywania jest w czasie temperowania kredek. Kiedy studiowałam mówiono, że dziecko przychodzące do szkoły powinno umieć zawiązać fartuszek na kokardkę. Dziś nieliczne pierwszaki radzą sobie z zawiązaniem butów… jak zatem miałyby sobie poradzić z wiązaniem kokardki na plecach, posługując się jedynie pamięcią ruchową?! W codziennej pracy brakuje nam czasu na trening samoobsługi, można wpleść go w zajęcia wychowania fizycznego lub uczynić głównym celem zajęć o charakterze terapeutycznym.
Modelowanie z plasteliny, modeliny, masy modelarskiej
Modelowanie z plasteliny to świetny i zabawny sposób na rozwinięcie małej motoryki i sprawności palców. Zwykle na zajęciach lepimy ludziki lub zwierzęta. Możemy zaproponować wykonanie jeża. Korpus wykonamy z brązowej masy modelarskiej – w kształcie jajka – a za pomocą przeciętych na pół wykałaczek można zrobić kolce. Praca nad kolcami świetnie ćwiczy koordynację wzrokowo-ruchową oraz siłę nacisku. Można również zaproponować przygotowanie kwitnącego kaktusa. Praca będzie wyglądała podobnie, tylko użyjemy do tego zielonej masy. Kaktusy mogą przybierać różne kształty. Możemy też umieścić je w doniczce wykonanej z małego pudełka po deserze lub nakrętki z butelki na mleko. Kwiaty należy zrobić ze strużyn z kredek. Cały szkopuł tkwi w przygotowaniu długiej strużyny, która następnie należy delikatnie zwinąć w rulonik imitujący kwiat. Kolejny trudny etap to przytwierdzenie kwiatków do kaktusa.
Rolowanie
Dobrą rozgrzewką przed nauką pisania jest rolowanie. Rolować można kawałek twardej plasteliny, rolkę po ręczniku papierowym lub kredkę. Kredki mamy zawsze pod ręka, zatem pozostała część artykułu będzie zawierała opis alternatywnego ich użytkowania. Oto kilka pomysłów na rolowanie kredki, które mogą być również sposobem na chwilową zmianę aktywności, a tym samym regulację zachowania dzieci:
- rolowanie kredki między kciukiem, a pozostałymi palcami;
- rolowanie kredki między obiema dłoniami,
- rolowanie kredki na stole od opuszków palców po nadgarstek,
- rolowanie kredki wierzchem, spodem lub bokiem dłoni,
- rolowanie kredki na stole po kolei wszystkim palcami (trudniejsza wersja: pracują obie ręce jednocześnie).
Zabawy paluszkowe w klasie
