Danuta Lech - doradca metodyczny plastyki i edukacji plastycznej
Twórcy w swoich dziełach plastycznych, muzycznych, literackich nie tylko opisują świat, ale także wpływają na uczucia i emocje odbiorcy, kreują rzeczywistość. W tym celu starannie komponują swoje prace. Kompozycja, jak wiemy, to układ elementów zestawionych ze sobą w taki sposób, aby tworzyły określoną, harmonijną całość. Celem kompozycji plastycznej jest osiągnięcie zamierzonego efektu plastycznego. Artysta poprzez umiejętne dobranie kolorów, kształtów, proporcji, faktur i odpowiednie rozłożenie ich na płaszczyźnie lub w przestrzeni realizuje założenia artystyczne. Jednym z najważniejszych jest osiągnięcie piękna doskonałego, harmonicznego, w którym wszystkie elementy tak współgrają ze sobą, że tworzą kompozycję idealną. W tym celu od lat poszukiwano jakiegoś uniwersalnego sposobu, którego zastosowanie pozwoliłoby na tworzenie właśnie takich dzieł. Najbardziej znanym kanonem estetycznym, wyznaczonym i opisanym już w starożytności, jest złoty podział. Ponieważ zasada ta wywodzi się bezpośrednio z obserwacji budowy systemu całego wszechświata i, jak dowodzą badania naukowe, stanowi podstawę jego harmonicznej budowy, określa się ją jako boską proporcję. Złoty podział opisuje podział odcinka na dwie części w taki sposób, by stosunek długości dłuższej części do krótszej był równy stosunkowi całego odcinka do dłuższej jego części. Stosunek, o którym mowa w definicji, nazywa się złotą liczbą, a oznaczany grecką literą φ (czyt. fi). Jej wartość wynosi 1,618… Złoty podział wpisany jest również w proporcje ludzkiego ciała. Liczbę φ o przybliżonej wartości 1,618 u proporcjonalnie zbudowanego człowieka uzyskamy, dzieląc:
Zapoznajmy się z fragmentem książki Kod Leonarda da Vinci Dana Browna. Główny bohater – Langdon tak tłumaczył swoim słuchaczom istotę liczby φ.
[…] – Zmierzcie odległość między ramieniem a czubkiem palców, a potem podzielcie przez odległość między łokciem a czubkiem palców. Znowu fi. Dać wam jeszcze jeden przykład? Od biodra do podłogi podzielone przez odległość od kolana do podłogi. Jeszcze raz fi. Stawy dłoni. Palce u nóg. Odległość między kręgami. Fi, fi, fi. Przyjaciele, każdy z was jest żywym hołdem złożonym boskiej proporcji […].
[…] - Przyjaciele, jak widzicie, ten chaos w otaczającym nas świecie ma swój wewnętrzny porządek. Kiedy starożytni odkryli fi, byli pewni, że natknęli się na element budulcowy, którym posługiwał się sam Bóg, konstruując świat. I właśnie dlatego czcili Matkę Naturę […].
[…] Przez następne pół godziny Langdon pokazywał studentom slajdy dzieł Michała Anioła, Albrechta Dürera, Leonarda da Vinci i wielu innych, wykazując zamierzoną i rygorystyczną wierność wszystkich tych artystów pędzla i piórka złotej proporcji w planach kompozycyjnych. Langdon odkrywał przed nimi fi w wymiarach architektury rzymskiego Panteonu, egipskich piramid, a nawet w budynku ONZ w Nowym Jorku. Okazało się, że fi jest obecne w strukturach sonat mozartowskich, Piątej Symfonii Beethovena, jak również w kompozycjach Bartoka, Debussy’ego i Schuberta. Na liczbie fi, mówił dalej Langdon, opierał się nawet Stradivadius, aby obliczyć dokładne miejsce i położenie otworów rezonansowych w pudle swoich słynnych skrzypiec […].
Dan Brown, Kod Leonarda da Vinci, Warszawa 2006, Wydawnictwo Albatros A. Kuryłowicz & Wydawnictwo Sonia Draga, s. 111–112.
Chcąc wyznaczyć format prostokąta odpowiadający złotym wymiarom, postępuj zgodnie z instrukcją:
Powstały prostokąt zbudowany jest na podstawie złotego podziału.
Ciąg Fibonacciego
Własności złotego podziału są blisko powiązane z Ciągiem Fibonacciego. W ciągu tym pierwsza liczba jest równa 0, druga równa 1, a każda następna jest sumą dwóch poprzednich. Ciąg Fibonacciego zapisuje się następująco:
0, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144, 233, 377, 610, 987, 1597...,
bo
0 + 1 = 1; 1 + 1 = 2; 2 + 1 = 3; 3 + 2 = 5; 5 + 3 = 8 itd.
Jeżeli podzielimy przez siebie dowolne, kolejne dwie liczby Ciągu Fibonacciego (przy czym liczba z Ciągu Fibonacciego jest dzielona przez swojego bezpośredniego poprzednika w ciągu), to stosunek tych liczb będzie w przybliżeniu równy tej samej liczbie (około 1,618). A więc liczbie φ. Im większe liczby w ciągu podzielimy, tym uzyskamy dokładniejsze przybliżenie liczby φ.
Można wyznaczyć proporcje wynikające z ułożenia sąsiednich liczb w ciągu: 3/2 = 5/3 = 8/5 = 13/8 = 21/13 itd., które odpowiadają złotemu podziałowi.
Najbardziej znanym starożytnym artystą stosującym złoty podział był grecki rzeźbiarz Fidiasz. To jeden z twórców Świątyni Ateny Partenon zbudowanej na Akropolu w Atenach, która jest zaprojektowana według złotego podziału. Widoczne jest to zarówno w planie świątyni, jak również w proporcjach całego jej układu, np. w odległości pomiędzy kolumnami, w wielkości fryzu i znajdujących się tam tryglifach. Zasadę złotego podziału w sztukach plastycznych można stosować na wiele sposobów. Przykładowo może ona być podstawą do:
Kompozycja oparta na złotym podziale jest harmoniczna i równoważna, przez co staje się przyjemna do oglądania. Zasada ta powszechnie była stosowana w starożytności, w sztuce renesansu, sztuce klasycyzmu, a także w wybranych dziełach sztuki współczesnej. Do najbardziej znanych artystów, którzy w swoich kompozycjach odwoływali się do zasady złotego podziału, należeli np.: Leonardo da Vinci, Sandro Botticelli, Piero della Francesca, Nicolas Poussin czy Salvador Dali. Złoty podział wykorzystywany jest w architekturze, sztuce, fotografii, projektowaniu, ale także w ekonomii i marketingu. Słynny artysta pierwszej połowy XX wieku – Le Corbusier, całą swoją twórczość architektoniczną oparł na zasadzie złotego podziału. Opracował według tej zasady system podziałów, proporcji stosowany do określania relacji między wielkościami poszczególnych elementów budowli. Złoty podział w sztukach plastycznych jest dość rozległym tematem. Mam nadzieję, że sygnalizując niektóre jego aspekty, rozbudziłam Waszą ciekawość, a zdobyta wiedza i umiejętności wzbogacą Wasz warsztat pracy.
Źródła:
1. Zintegrowana Platforma Edukacyjna MEiN.
2. sjp.pwn.pl
