Renata Pietras-Pacynko
Doradca metodyczny wychowania przedszkolnego
Dojrzałość szkolna - gotowość dziecka do podjęcia obowiązku szkolnego
Zanim dziecko pójdzie do szkoły, rodzice powinni mieć pewność, że ich pociecha jest gotowa do podjęcia nauki w klasie pierwszej. Przedszkola mają obowiązek wydać informację o gotowości szkolnej dziecka. Niezależnie od zawartości tego dokumentu rodzicom potrzebna jest jednak wiedza na temat tego, co oznacza pojęcie: dojrzałość szkolna.
Dojrzałością szkolną nazywa się taki poziom rozwoju dziecka, który pozwala mu sprostać obowiązkom szkolnym. Krótko mówiąc, jest to stopień przygotowania fizycznego, społecznego i psychicznego, który gwarantuje szkolne sukcesy. Nie zawsze jednak te sfery rozwijają się w sposób harmonijny. Zdarza się, że dzieci o bardzo wysokim poziomie rozwoju intelektualnego nie dają sobie rady z nauką, obowiązkami, nową organizacją pracy itp. Dzieje się tak, ponieważ mimo posiadania szerokiego zasobu wiedzy i umiejętności, np. liczenia, czytania, a nawet pisania, nie osiągnęły jeszcze dojrzałości emocjonalnej.
Dlatego tak ważne jest, aby rodzice zwracali szczególną uwagę na usamodzielnienie dziecka, budzenie wiary we własne możliwości i na motywację do pracy, a przede wszystkim na pozytywny stosunek dziecka do obowiązków. Kształtowanie charakteru jest bowiem równie ważne jak rozwijanie intelektu.
Kryteria gotowości szkolnej
Przechodząc z wieku przedszkolnego w wiek wczesnoszkolny ulega zmianie podstawowa forma działalności dziecka. Dotąd była to zabawa. Teraz będzie nauka. Osiągnięcia w nauce będą podstawowym kryterium oceny dziecka. Jednak, aby dziecko mogło sprostać wymaganiom szkolnym i w pełni się rozwijać musi osiągnąć dojrzałość szkolną.
Każdy rodzic wiedzieć powinien, na czym polega dojrzałość szkolna. Najogólniej można powiedzieć, że jest to gotowość dziecka do rozpoczęcia nauki w szkole, uzależniona od osiągnięcia takiego stanu rozwoju fizycznego, emocjonalno – społecznego i umysłowego, który umożliwia sprostanie obowiązkom szkolnym.
DOJRZAŁOŚĆ SZKOLNA W ZAKRESIE ROZWOJU FIZYCZNEGO
Dziecko powinno mieć odpowiedni wzrost, wagę, proporcje ciała, by wysiłek fizyczny związany z przebywaniem w szkole, realizowaniem obowiązków szkolnych (siedzenie w ławce, noszenie tornistra, samodzielne załatwianie potrzeb fizjologicznych, radzenie sobie w szatni, na schodach, pokonywanie drogi do szkoły itp.) nie był zbyt duży. Odporność na zmęczenie jest także zależna od rozwoju fizycznego. Stan zdrowia dziecka powinien być taki, by wysiłek szkolny go nie pogorszył (chodzi o choroby przewlekłe, nadmierną wrażliwość zmysłową, psychiczną). Dziecko powinno mieć zdiagnozowane i skorygowane wady (wzroku, słuchu, postawy itp.), aby nie utrudniały one nauki. Szczególnie istotna jest wada wymowy – przed rozpoczęciem nauki należy ją usunąć (dziecko pisze tak, jak mówi; dzieci z wadami wymowy, wstydząc się rówieśników, nie chcą wypowiadać się w szkole, zaczynają mieć uboższe słownictwo w stosunku do rówieśników).
Ruchy dziecka powinny być zgrabne, zwinne, skoordynowane na tyle, by dziecko mogło bezpiecznie poruszać się na terenie szkoły, wśród innych dzieci. Dziecko powinno mieć rozwiniętą równowagę tak, by mogło pokonywać przeszkody i przemieszczać się w otoczeniu, na tyle dobrze, żeby poznawać i rozumieć stosunki i zależności przestrzenne. Ruchy rąk powinny być na tyle sprawne, by dziecko mogło wykonywać czynności samoobsługowe – dzięki temu dzieci stają się niezależne w tym zakresie od dorosłych; sprzyja to także rozwojowi poczucia „ja”. Ręce powinny być sprawne na tyle, by dziecko mogło odpowiednio posługiwać się ołówkiem (odpowiedni chwyt, nacisk, umiejętność rysowania drobnych elementów, odpowiednia koordynacja ruchów rąk i koordynacja wzrokowo-ruchowa, odporność rąk na zmęczenie itp.). Umiejętności takie jak: posługiwanie się nożyczkami, lepienie, przewlekanie i inne także są ważne i ściśle zależą od sprawności rąk.
Dziecko rozpoczynające naukę w szkole powinno już mieć ustaloną przewagę czynnościową – lateralizację. Od niej w pewnym stopniu zależy kierunek spostrzegania liter, wyrazów, kierunek pisania w linijkach, kierunek czytania itp.
(Brejnak W. 2006, Gruszczyk-Kolczyńska E., Zielińska E. 2009, Hurlock E. 1985, t. I, s. 294, Szemińska A. 1969, Żebrowska M. 1975)
DOJRZAŁOŚĆ PSYCHICZNA
Dojrzałość psychiczna to pojęcie obejmujące swym zakresem dwa rodzaje procesów psychicznych:
-procesy poznawcze – przyswajanie, rozumienie i wykorzystywanie informacji ze świata (m.in. uwaga, pamięć, spostrzeganie, myślenie),
-procesy regulacyjne – procesy, które sterują naszą aktywnością, są motywami, przyczynami działania (m.in. emocje i uczucia, potrzeby: biologiczne, psychiczne, społeczne), zależy od nich także chęć do uczenia się.
Te dwa rodzaje procesów współwystępują ze sobą – każde poznawanie, oprócz informacji o poznawanym obiekcie, dostarcza nam przeżyć pozytywnych albo negatywnych, jest dla nas interesujące lub nie, potrzebne albo zbędne.
DOJRZAŁOŚĆ SZKOLNA W ZAKRESIE PROCESÓW POZNAWCZYCH
Dziecko dojrzałe do szkoły w zakresie procesów poznawczych nie tylko samo przyswaja i wykorzystuje informacje, lecz także korzysta ze wskazówek nauczyciela kierującego przyswajaniem informacji, który wyznacza ich ilość, zakres i jakość.
Uwaga – poznajemy coś nowego wtedy, gdy potrafi my odpowiednio skupić uwagę na „tym czymś”. Uwagą dziecka dojrzałego do szkoły można kierować, dziecko na tyle powinno skoncentrować uwagę, aby odebrać z otoczenia i dostatecznie poznać istotną informację.
Pamięć dziecka dojrzałego do szkoły powinna charakteryzować się pewną trwałością, zdolnością do zapamiętywania ważnych informacji. Pamięć powinna być taka, by można było nią kierować, nastawiać na zapamiętywanie. Warto wiedzieć, że dobra pamięć wzrokowa idzie w parze z dobrym spostrzeganiem wzrokowym, zaś dobra pamięć słuchowa – z dobrym spostrzeganiem słuchowym.
Spostrzeganie wzrokowe ma ogromne znaczenie w nauce szkolnej. Powinno już być na tyle rozwinięte, by dziecko, dokonując analizy i syntezy wzrokowej, mogło różnicować znaki graficzne (litery, cyfry, znaki interpunkcyjne i inne) – powinno spostrzegać nie tylko elementy liter, ale także ich ukierunkowanie (prawo – lewo; góra – dół) oraz zależności przestrzenne („kółeczko” przed lub za „laseczką”), zależności liczby elementów podobnych i wielkości. Od poziomu analizy i syntezy wzrokowej zależy nauka pisania, czytania oraz rozmieszczanie liter i cyfr w zeszycie.
Spostrzeganie słuchowe to nie tylko różnicowanie poszczególnych głosek, lecz także czasu ich trwania, np.: si – ś, ni – ń, stopnia dźwięczności, np.: b – p, d – t, w – f, umiejętność wyróżniania z potoku mowy poszczególnych słów, podział wyrazu na sylaby, kolejność sylab czy głosek (analiza) oraz ich scalanie (synteza). Dziecko powinno także dobrze różnicować rytm mowy – rozłożenie akcentów – i różnicować rymy. Od tych możliwości zależy opanowanie czytania i pisania, przyswajanie nowych, trudnych słów i na dalszym etapie – poziom myślenia pojęciowego.
Myślenie dziecka to nie tylko rozumienie słów, poleceń, tekstów, ale także zdolność do operowania informacjami tak, by nowe, stworzone przez dziecko informacje były prawdziwe i miały odbicie w rzeczywistości. Jest to warunek konieczny do rozumienia pojęć, zasad, reguł, również matematycznych, do korzystania z podręczników i wiedzy przekazywanej przez nauczyciela – to podstawa do szkolnego uczenia się i do rozumienia świata.
Mowa powinna już służyć do komunikowania się. Dziecko powinno posługiwać się odpowiednim zasobem słów, które używa i rozumie tak, by korzystać z komentarzy nauczyciela i rozumieć teksty w książkach. Powinno prawidłowo wymawiać wyrazy i porozumiewać się, używając prawidłowo zbudowanych zdań tak, by to, co mówi, było rozumiane.
(Brejnak W. 2006, Gruszczyk-Kolczyńska E., Zielińska E. 2009, Janiszewska B. 2006, Janiszewska B. 2007, Szemińska A. 1969, Wilgocka-Okoń B. 2003, Żebrowska M. 1975)
DOJRZAŁOŚĆ SZKOLNA W ZAKRESIE PROCESÓW REGULACYJNYCH – POZIOM PROCESÓW EMOCJONALNYCH I MOTYWACYJNYCH
Wszystkie dzieci idące do szkoły kierują się w swym działaniu głównie emocjami i potrzebami, nie zaś normami, zasadami czy poczuciem obowiązku. Jeżeli pisanie, rysowanie, czytanie czy liczenie sprawia im przyjemność – robią to, jeżeli zaś czynności te są dla nich zbyt trudne i w konsekwencji przynoszą przykrość i poczucie klęski – odmawiają tego typu działań. Do tego, by można było w pewnym zakresie kierować emocjami i potrzebami dziecka, musi ono dojrzeć i mieć wiele doświadczeń oraz ogromne zaufanie do dorosłych. Tego aspektu rozwoju przyspieszyć się nie da.
Kontrolowanie ekspresji emocji – dzieci dojrzałe do szkoły zaczynają stopniowo kontrolować przejawy swoich emocji i nad nimi panować (np. nie drą ze złości zeszytów, nie rzucają się na ziemię i nie krzyczą, nie obrażają się na nauczyciela, nie próbują wychodzić z klasy, nie płaczą z błahych powodów). Dzięki temu coraz lepiej funkcjonują w szkole i w klasie.
Pokonywanie trudności – dzieci dojrzałe do szkoły nie zniechęcają się tak szybko w przypadku natrafienia na trudności – próbują je pokonać, ponawiają próby wielokrotnie. Zaczynają rozumieć, że trzeba wielu ćwiczeń, by nauczyć się czegoś nowego (nie odrzucają zeszytu, nie mówią, że nie będą pisać, „bo nie!”, nie mówią, że nie potrafi ą – po prostu próbują).
Poczucie obowiązku i odpowiedzialności – dzieci zaczynają powoli rozumieć, że chodzenie do szkoły, wstawanie rano i pilnowanie punktualności, odrabianie lekcji, pamiętanie, że coś jest zadane itp. to nowe obowiązki i należy do nich się stosować. Zaczynają także stopniowo uświadamiać sobie, że to one – dzieci, a nie rodzice, koledzy, czy też nauczyciel są odpowiedzialne za to, co i jak robią. Dzieciom trzeba jeszcze wielokrotnie o tym przypominać, ale coraz częściej same dbają o wykonywanie obowiązków.
Częściowa zdolność do odraczania zaspokajania potrzeb – dzieci stają się zdolne do częściowego odraczania zaspokojenia potrzeb fizjologicznych i psychologicznych, potrzeby głodu, ruchu, akceptacji, uznania i innych. Potrafi ą wytrzymać kilka minut, jeżeli wiedzą, że za chwilę będą wolne i będą mogły wyjść; że za chwilę nauczyciel obejrzy rysunek czy zeszyt; że po podniesieniu ręki będą pytane, ale muszą trochę poczekać.
Przyjemność z poznawania, zadowolenie z dobrze wykonanej pracy – ciekawość świata, dociekliwość, próbowanie swych sił, umiejętności itp. to potrzeby i emocje stanowiące motywy uczenia się. Radość z poznawania motywuje do dalszego poznawania; radość z pochwały dopinguje do dalszej aktywności – dzieci dojrzałe do szkoły zaczynają lubić się uczyć.
Początki stosowania się do norm i zasad – dzieci zaczynają stosować się do regulaminu i ustalonych zasad w przedszkolu, w domu; można z nimi umawiać się co do sposobów postępowania. W większości wypadków jest to możliwe tylko w obecności osób dorosłych.
(Brejnak W. 2006, Gruszczyk-Kolczyńska E., Zielińska E. 2008, Hanisz J., Grzegorzewska E. 2005,Szemińska A. 1969, Zabłocki J.K., Brejnak W. 2008, Żebrowska M. 1975)
DOJRZAŁOŚĆ SPOŁECZNA
Dojrzałość społeczna to następne kryterium dojrzałości szkolnej. Dziecko przestaje być zależne tylko od rodziców i bliskich lub od małej społeczności przedszkolnej – wchodzi w nową rolę społeczną – rolę ucznia i może ją realizować tylko wtedy, gdy potrafi funkcjonować jako jedno z wielu w grupie rówieśniczej. W prawidłowo funkcjonującym środowisku rodzinnym dziecko było akceptowane bezwarunkowo, czuło się kochane, ważne, a nawet najważniejsze; zaspokajanie jego potrzeb zależało jednak nie od dziecka, ale od dorosłych. W klasie, w grupie rówieśniczej jest jednym z wielu, a poziom akceptacji, zaspokojenia potrzeb jest zależny od samego dziecka, od jego zachowania, współpracy, współdziałania z innymi dziećmi. Dziecko jest tu na równej pozycji z innymi. Jeżeli potrafi współdziałać z dziećmi – jest akceptowane i czuje się dobrze w klasie. Nauka w klasie I jest już, mimo indywidualizowania, nauką w grupie. Nauczyciel kieruje uwagi, polecenia, wyjaśnienia itp. do całej grupy. Jeżeli dziecko czuje się członkiem grupy – korzysta z nauki, jeżeli nie – zaczyna mieć trudności, bo nie odbiera (nie „bierze do siebie”) poleceń kierowanych do grupy.
Dojrzałość szkolna w zakresie rozwoju społecznego to:
-poczucie przynależności do grupy (klasy) – uwagi kierowane do całej klasy dziecko coraz częściej odnosi także do siebie; zaczyna stosować się do norm obowiązujących wszystkie dzieci w klasie, podporządkowuje się temu, co robią wszystkie dzieci;
-współżycie zgodne, bez zbytnich konfliktów – dzieci, odpowiednio „prowadzone” przez nauczyciela, są zdolne do tego, by zacząć przestrzegać norm społecznych, zacząć odnosić się do kolegów z sympatią, mogą już uczyć się rozwiązywania konfl iktów bez agresji; rzadziej obrażają się na kolegów, nie zawsze upierają się przy swoim zdaniu – zaczynają być zdolne do kompromisu;
-rozwój uczuć społecznych – dzieci przestają być biernymi obserwatorami płaczu, lęku, radości i innych uczuć rówieśników – próbują pocieszać, zaczynają współczuć, pomagać; często zwracają się do nauczyciela, mówiąc o przeżywanych emocjach kolegów – w ten sposób proszą o pomoc; są już zdolne do dzielenia się z rówieśnikiem zabawkami, przyborami; potrafi ą poczęstować swoimi cukierkami itp.;
-zmniejszenie się egocentryzmu dziecięcego – coraz częściej dzieci zaczynają dostrzegać potrzeby rówieśników, nie przekrzykują kolegów, próbują czekać na swoją kolej, nie domagają się już tak często koncentracji uwagi na sobie i swojej działalności;
-pełnienie różnych ról w grupie – zaczynają pełnić dyżury, grają w różnych przedstawieniach, potrafi ą z rówieśnikiem wspólnie powiedzieć wiersz, zaśpiewać, tańczyć; zaczynają godzić się z tym, ze raz są „gwiazdą”, a następnym razem „gwiazdą” jest inny uczeń;
-odpowiedni dystans w stosunku do dorosłych – przestają mówić do mało znanych osób dorosłych: ty!, zaczynają mówić: proszę pani, proszę pana; coraz częściej używają form grzecznościowych: dzień dobry, proszę, dziękuję, przepraszam.
(Brejnak W. 2006, Gruszczyk-Kolczyńska E., Zielińska E. 2009, Hanisz J., Grzegorzewska E. 2005, Szemińska A. 1969, Zabłocki J.K., Brejnak W. 2008, Żebrowska M. 1975)
