XII 2022 Bajkoterapia - ciekawa metoda pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym

Renata Pietras-Pacynko

Doradca metodyczny wychowania przedszkolnego

Zainteresowanie dziecka książką zaczyna się w wieku poniemowlęcym. W drugim roku życia dziecko dostrzega obrazek, na którym rozpoznaje przedmioty i osoby. W wieku trzech, czterech lat zaczyna wsłuchiwać się w treść i to właśnie wtedy prosi o głośne czytanie. To czy dziecko pozostanie aktywnym czytelnikiem w głównej mierze zależy od dorosłych: rodziców, nauczycieli. To oni wprowadzają najmłodszych w świat bajek i baśni przedstawiany w książkach.

Często zapomina się o tym jak korzystnie czytanie wpływa na rozwój dziecka, że potrafi motywować do działania i niejednokrotnie pomaga w sytuacjach kryzysowych. Bajka, może stanowić odpowiedź na różne problemy, opowiadane historie mogą uczyć oraz utrwalać wzorce pozytywnych zachowań.

Bajkoterapia to metoda, którą wykorzystuje się do pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Źródeł bajkoterapii można doszukiwać się w teoriach Bruno Bettelheima. Dokonując analizy psychologicznej licznych baśni wysunął on teorie mówiące, że jeśli opowieść ma zainteresować dziecko, musi obudzić w nim ciekawość i uruchomić jego wyobraźnię. Ponadto, jeśli ma ona wpłynąć na jego życie, musi pomóc dziecku w rozwijaniu jego inteligencji, porządkowaniu uczuć oraz dotyczyć jego problemów i trudności, z jakimi się boryka.

Bajkoterapia to najprościej mówiąc terapia poprzez czytanie lub opowiadanie bajek. Właściwości opowiadania dzieciom baśni znane są od wieków, jednak nie każdy utwór dla dzieci ma charakter bajkoterapeutyczny.

Bajki terapeutyczne możemy podzielić na trzy rodzaje:

Bajki psychoedukacyjne – wspierają rozwój dziecka głównie w aspekcie poznawczym, ich priorytetem jest wprowadzenie zmian w zachowaniu dziecka. Może to dotyczyć sytuacji, w których chcemy nauczyć dziecko dzielenia się z innymi, wytrwałości w działaniu, przekonać do sprzątania pokoju, jak i gdy chcemy by było ostrożne w kontaktach z obcymi lub umiało sobie radzić z agresją ze strony rówieśników. Ten typ bajki powinien dawać przykłady działań, wzory pewnych zachowań, dzięki którym możemy rozwiązać problem.
Bajki psychoterapeutyczne – dają zarówno wsparcie poznawcze, jak i emocjonalne, jednak głównie mają kompensować niezaspokojone potrzeby bezpieczeństwa, miłości, przynależności, akceptacji i uznania, i w ten sposób obniżyć lęki. Bajki psychoterapeutyczne maja zastępczo dowartościowywać, podnieść samoocenę dziecka. Fabuła musi być bardziej rozbudowana. Ułożenie bajki psychoterapeutycznej wymaga dobrej analizy emocji (lęku, strachu, smutku), których ma ona dotyczyć.
Bajki relaksacyjne – posługują się wizualizacją w celu wywołania odprężenia i uspokojenia np. po emocjonującym dniu albo gdy dziecko przeżyło jakąś trudna sytuację.

Cechy bajek terapeutycznych

Abyśmy mogli mówić, że bajka ma charakter terapeutyczny, muszą być spełnione określone zasady.
Cechami wspólnymi bajek psychoedukacyjnych i psychoterapeutycznych są:

Bajki terapeutyczne są skierowane do dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, od 3 do 9 lat.
Bajka przedstawia w sposób metaforyczny problem, trudną sytuację, w której znajduje się dziecko.
W bajkach tych świat widziany jest z dziecięcej perspektywy. Bohaterem bajki może być dziecko albo zwierzątko, ale również zabawka, artykuł domowego użytku, przybory szkolne, czy nawet zjawiska atmosferyczne. Jeżeli bohaterem jest dziecko, to może być w tym samym wieku czy tej samej płci, co dziecko dla którego jest przeznaczona nasza bajka. Dzięki tej bajce należy dać dziecku wsparcie, że inni przeżywają podobne trudności, podobnie myślą i czują.
Akcja może się rozgrywać w miejscu dziecku znanym np. podwórko, dom, przedszkole, sklep, park albo w bajkowej krainie albo na innej planecie. Konieczne jest aby w tym miejscu obowiązywały takie samy normy i zasady, jak w świecie ludzi.
Bohater bajki powinien posiadać problemy podobne do dziecięcych i rozwiązywać je za pomocą takich samych środków, jakie dostępne są dziecku, nie może używać do rozwiązania problemu magicznych sztuczek.
W bajkach terapeutycznych to bohater musi rozwiązać swój problem. Nikt nie zrobi tego za niego.
Bohaterowi może ktoś pomóc. W bajkach terapeutycznych często występuje postać eksperta. Ekspert to ktoś, kto zna się na problemie, akceptuje emocje bohatera, daje mu wsparcie emocjonalne, namawia go do zmiany sposobu myślenia, odczuwania, wskazuje możliwe rozwiązania.
Bajka nie powinna mieć morału, pouczać. Dziecko samo musi zinterpretować bajkę i wyciągnąć wnioski. Moralizatorstwo mogą sprawić, że w dziecku budzi się sprzeciw i zniechęca się do naśladownictwa.
Należy eksponować uczucia, zarówno te pozytywne, jak i negatywne; bohaterowie powinni często mówić , co czują, próbować nazywać swoje uczucia.
Wskazane jest wprowadzenie elementów humoru.
Bajka powinna się dobrze kończyć.

Główne cechy bajki relaksacyjnej:

Opiera się na wizualizacji w celu wywołania uspokojenia, odprężenia.
Akcja bajki toczy się w miejscu spokojnym, przyjaznym i bezpiecznym.
Akcja nie może być dynamiczna, bohater głównie opisuje to co widzi i miłe odczucia z tym związane.
Bajka powinna trwać około 3-7 minut.
W bajce należy odwoływać się do wszystkich zmysłów, co pogłębia relaksację np. dobrze jest opisywać szum drzew czy wiatru, przywoływać zapachy.

Cechy odróżniające opowieści terapeutyczne od tradycyjnych baśni:

W bajkach terapeutycznych bohater nie może używać magii!
To bohater, ewentualnie przy wsparciu innych musi rozwiązać swój problem!

Organizacja zajęć bajkoterapeutycznych

Dla kogo bajki? Dla dzieci:

z przejawami zaburzeń emocjonalnych;
z trudnościami adaptacyjnymi:
- nieśmiałe,
- o obniżonym nastroju, nasilonej drażliwości i płaczliwości,
- nawiązujące nieprawidłowe kontakty z rówieśnikami (agresywne),
- zbuntowane, niezadowolone, rozżalone;
przewlekle chorych;
niepełnosprawnych intelektualne.

Wykorzystujemy również bajki terapeutyczne wtedy, gdy dziecko:

jest smutne, czy złe, bo coś przykrego się wydarzyło;
źle się czuje w swoim przedszkolu, czy szkole;
ma niską samoocenę;
wydaje mu się, że nikt go nie rozumie;
czuje się samotne;
jest w trudnej sytuacji życiowej, która powoduje, że jest mu ciężko, a nie ma z kim o tym porozmawiać;
boi się czegoś lub kogoś, a nie znajduje wsparcia u dorosłych;
źle się zachowuje, nie lubi wykonywać pewnych czynności.

Podczas czytania bajek należy obserwować reakcję dzieci, ponieważ ich reakcja może być ważną informacją o tym, jak odbierają tekst. Postępowanie dalsze, po wysłuchaniu bajki jest uzależnione od reakcji dziecka. Nie należy zmuszać dziecka do rozmowy o bajce, chyba, że dziecko tego chce. Ważne jest jednak, aby nie tłumaczyć, nie wskazywać nachalnie na podobieństwa bohatera z dzieckiem, nie moralizować. Dzieci same odkryją ukrytą treść opowieści, odniosą ją do swojej sytuacji. Należy dać dziecku czas na refleksję, na przemyślenie. Dobrym sposobem, żeby sprawdzić, co w bajce było dla dziecka ważne, jest zaproponowanie mu rysunku do bajki. Czytanie bajki można również wzbogacić o zajęcia ruchowe, dramowe, artystyczne.