Arteterapia dzieci
Małgorzata Pietruk – doradca metodyczny wychowania przedszkolnego
Oddziaływanie sztuki o uzdrawiającym znaczeniu, znane było od dawna, co potwierdzał twórca koncepcji zwanej katharsis, czyli Arystoteles. W ostatnim stuleciu powstała inicjatywa wykorzystania procesu twórczego i sztuki do celów terapeutycznych, oparta na teorii, która określa psychologiczne mechanizmy twórczości. Postępowanie to nazwano „arteterapia” i nazwa ta została wprowadzona do terminologii medyczno-psychologicznej w latach 40 dwudziestego wieku.
Arteterapia dzieci:
Arteterapia jest metodą pracy z dzieckiem wspierającą jego rozwój emocjonalny i społeczny. Ma szczególne zastosowanie wobec dzieci nieśmiałych, wrażliwych, z zachowaniami problemowymi (agresywnych, zahamowanych, nadpobudliwych ruchowo itp.). Pozwala uwolnić lęk, agresję, przygnębienie i wyrazić je pośrednio – poprzez akt twórczy. Rozumiana jako terapia zajęciowa wspomaga rozwój sprawstwa motorycznego.
Zajęcia z arteterapii mają korzystny wpływ na rozwój osobowości każdego dziecka. Umożliwiają uwolnienie tłumionych emocji, poprawiają komunikację, zwiększają wiarę we własne możliwości sprawcze. W przypadku dzieci zdolnych wspomagają ich rozwój emocjonalny oraz intelektualny w zakresie twórczego myślenia i wyobraźni. Mają niezaprzeczalne walory terapeutyczne, ponieważ dostarczają radości płynącej z tworzenia, rozwijają kreatywność dziecka oraz jego zdolność empatycznego rozumienia innych ludzi. Uczą tolerancji i poszanowania odrębności każdej jednostki oraz zrozumienia i szacunku do efektów swojej pracy oraz pracy innych.
Formy arteterapii
Arteterapia w wąskim znaczeniu obejmuje terapię z użyciem sztuk plastycznych, w szerokim znaczeniu obejmuje natomiast muzykoterapię, biblioterapię, a ponadto działania terapeutyczne z wykorzystaniem teatru, filmu oraz malarstwa, rzeźby, grafiki i innych sztuk plastycznych.
Plastykoterapia
Plastyka jest najczęstszą formą wykorzystywaną w arteterapii. Wspomaga proces terapeutyczny, jak również rozwój osobisty. Terapia za pomocą sztuk plastycznych pomaga w odkrywaniu swoich uzdolnień oraz rozwija zainteresowania i predyspozycje. W ramach rehabilitacji wykorzystywane są najróżniejsze techniki plastyczne: malowanie pędzlem, palcami, dłońmi, nicią/sznurkiem, malarstwo „gestu” (action painting), techniki rysunkowe, odbitka (kalkografia, monotypia itp. techniki graficzne), collage, formy rzeźbiarskie, przestrzenne, instalacje, biżuteria artystyczna.
Muzykoterapia
Jest ona definiowana jako forma psychoterapii, która wykorzystuje muzykę i jej elementy jako środki stymulacji oraz ekspresji emocjonalnej i komunikacji niewerbalnej w procesie diagnozy, leczenia i rozwoju osobowości człowieka.
Choreoterapia
Jest to forma terapii, wykorzystująca ekspresję ruchową. Jest terapią wielozakresową i wielowymiarową, ponieważ oddziałuje na sferę emocjonalną, motoryczną, fizjologiczną, poznawczą, estetyczną. Powstała w USA w latach 40 XX wieku.
Teatroterapia
Koncepcja zakładająca wychowanie przez teatr sięga swymi korzeniami do starożytności, lecz jej praktyczne zastosowanie na szerszą skalę miało miejsce dopiero na początku XX wieku. Teatroterapia jest rozumiana jako narzędzie do wewnętrznego wzrostu i wzbogacenia osobowości oraz definiowana jako spontaniczne przedstawienie teatralne, stosowane w celach terapeutycznych przy udziale dzieci i dorosłych z zaburzeniami charakteru.
Biblioterapia
Jako metoda terapeutyczna jest znana od momentu powstania pierwszego spisanego tekstu, lecz jako dyscyplina naukowa jest ona stosunkowo młoda. W Polsce pojawiła się dopiero w latach 30 XX wieku. Biblioterapia zakłada wykorzystanie książek i czasopism do regeneracji systemu nerwowego i psychiki człowieka chorego. Jest stosowana najczęściej do celów rewalidacyjnych, profilaktycznych, ogólnorozwojowych. Terapia poprzez czytanie powinna zachęcić jednostkę do prowadzenia aktywnego trybu życia oraz zmiany w postawach i zachowaniu, pomimo utrzymujących się symptomów choroby.
Filmoterapia
Obecnie film jest zaliczany do szeroko rozumianej sztuki, więc ma też właściwości terapeutyczne. Do nich nawiązuje filmoterapia, która jest uważana za audiowizualną odmianę biblioterapii. Filmoterapia, podobnie jak biblioterapia, najczęściej stosowana jest do celów rewalidacyjnych. Dostarcza wsparcia psychicznego. Celem filmoterapii jest też resocjalizacja i profilaktyka, czemu służą filmy zarówno fabularne, popularnonaukowe jak i edukacyjne.
Małe dziecko potrzebuje poczucia bezpieczeństwa, przy czym najbardziej istotne jest poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego, czyli poczucie komfortu psychicznego. Uczucia są przeżyciami nierozłącznie związanymi z człowiekiem. Od emocji różni je to że są trwałe. Nabywamy je w trakcie wielorakich doświadczeń związanych z życiem społecznym. Uczucia mobilizują poznanie i działanie, ale również mogą utrudniać i komplikować. Dziecko nie potrafi mówić o własnych pragnieniach oraz problemach, czego efektem jest blokowanie się, pogrążanie w milczeniu. Ukrywanie dłużej uczucia, szczególnie społecznie nieakceptowanego, bardzo często są uwalniane w formie niekontrolowanych wybuchów, nieadekwatnych do danej sytuacji. Każda emocja, uczucie domaga się ekspresji. Jeśli nie zostanie wyrażone na zewnątrz w gestach, słowach lub działaniu zostanie rozładowane w organizmie w formie zaburzeń psychosomatycznych (nerwice, zaburzenia układu oddechowego, wegetatywnego, krążenia). Człowiek od najmłodszych lat powinien uczyć się rozpoznawania i wyrażania własnych uczuć i emocji. Jeśli dziecko w wieku przedszkolnym nauczy się wyrażania własnych emocji, będzie rozumiało siebie, będzie miało możliwość zmiany zachowania zgodnie z własnym systemem wartości, a jednocześnie społecznie akceptowanych. Niezmiernie ważną rolę w tym procesie pełni osoba dorosła tj. wsparcie rodziców, nauczycieli, wychowawców. To oni jako osoby dorosłe potrafią mówić o swoich emocjach- złości, lęku, smutku, rozpaczy. Dzieciom trudno jest znaleźć słowa odpowiadające temu, co czują, co się z nimi dzieje w danej sytuacji. Narzędziem terapeutycznym dorosłego może być ARTETERAPIA, czyli terapia przez sztukę. Ta forma terapii, pomoże dziecku nauczyć się wyrażania własnych uczuć w komunikacji z innymi. Dziecko w wieku przedszkolnym wykazuje naturalną dla swojego wieku i etapu rozwoju potrzebę ekspresji twórczej. Ekspresja jest wyzwoleniem się napięć psychicznych, ujawnia rzeczywiste emocje i uczucia. Jest spontanicznym wyrażaniem osobistych przeżyć i doznań, odbiciem postrzeganego świata. Dzieci są kreatywne z natury, dlatego tę wspaniałą zdolność należy w nich pielęgnować i rozwijać. Twórczość dziecięca jest czynnością odruchową, instynktowną i podświadomą. Mały artysta przeżywa radość, która pobudza go do dalszej zabawy formami, barwą czy dźwiękiem. Dziecko w ten sposób tworzy własny świat. Zajęcia twórcze przyczyniają się do rozwoju osobowości. Dodatkowo są także elementem dającym siłę. Przedszkolak dowiaduje się, że każda emocja, nawet przykra, nie trwa wiecznie, przemija. Dziecko nabiera dystansu do swoich uczuć oraz przeżyć, staje się dojrzalsze i spokojne.
Arteterapia pozwala na rozwijanie własnych działań twórczych, umożliwia pozawerbalne porozumiewanie się, wpływa na rozwój zdolności, które mają urzeczywistnić pragnienia i zamierzenia dziecka. Pomaga uzewnętrznić emocje, pragnienia, myśli spojrzeć na nie z bliska oraz pomóc w dostrzeżeniu ich przez innych. Dziecko podczas działań terapeutycznych uczy się uzewnętrzniania własnych przeżyć, odczuć, zrozumienia oraz akceptacji siebie i innych. Ma możliwość zaspokojenia potrzeb m.in. bezpieczeństwa, akceptacji, bycia rozumianym, dostrzeganym i docenianym, a przy tym jest zrelaksowane. Zajęcia arteterapii pozwalają na wykorzystanie sztuki w celach leczniczych i stymulujących rozwój dziecka. W podejmowanych działaniach mających na celu zmiany terapeutyczne daje się dziecku możliwość wyrażania przeżyć, doświadczeń, emocji utrudniających odnoszenie sukcesów w grupie rówieśniczej. Terapia przez sztukę i swobodne działania skierowane są do dzieci jako forma aktywizująca bez względu na poziom intelektualny i wiekowy. Mają na celu aktywizowanie dziecka przez budzenie zainteresowań wieloraką aktywnością i swobodę działania.
Arteterapia pozwala na rozwijanie własnych działań twórczych, pozawerbalne porozumiewanie się, uzewnętrznienie własnych przeżyć i odczuć, zaspokajanie podstawowych potrzeb i zrozumienie ich, poznawanie innych, akceptacja siebie, relaks, przyjemność oraz odpoczynek.
Proces arteterapeutyczny jest „autentycznym ukierunkowaniem życiowym” realizowanym za pomocą dostępnych środków. Ma przede wszystkim na celu ukazywanie bogactwa natury i urody świata oraz neutralizowanie przeszkód hamujących wewnętrzny rozwój jednostki.
