Renata Pietras-Pacynko
Doradca metodyczny wychowania przedszkolnego
Ręka, jako wyspecjalizowany narząd, odpowiedzialna jest w naszym ciele za wiele funkcji. Jej doskonałość polega na tym, że służy nam jako silne narzędzie do popychania, podnoszenia ciężarów, siłowania się a jednocześnie potrafi wykonywać bardzo precyzyjne i skomplikowane ruchy jak szycie czy pisanie. Taka szeroka specjalizacja kończyn sprawia, że to w głównej mierze ich sprawność decyduje o poziomie funkcjonowania każdego człowieka. To, co czyni nasze ręce i dłonie czymś niezwykle wyjątkowym i fascynującym, to rozwój kory mózgowej i skomplikowany mechanizm nerwowy. Dzięki niemu jesteśmy w stanie zapoczątkować ruch, kontrolować jego trwanie, koordynować i płynnie zakończyć. Obszar kory mózgowej odpowiedzialny za ruchy całej kończyny górnej, a szczególnie dłoni, kciuka i palców, zajmuje zdumiewająco dużą powierzchnię w stosunku do pozostałych obszarów kory, odpowiadających za ruchy innych części ciała. To wskazuje dobitnie na ogromne znaczenie funkcjonalne ręki w naszym życiu.
W momencie, gdy pojawiają się trudności, zwykle trafiamy z dzieckiem do rehabilitanta, który głównie pracuje nad tak zwaną dużą motoryką lub do pedagoga, który dba na przykład o wyćwiczenie prawidłowego chwytu niezbędnego do podjęcia nauki pisania. Pomiędzy wiedzą i pracą obu tych specjalistów jednak powstaje duża luka i brak płynnego przejścia. Dlatego na potrzeby pracy z dziećmi z trudnościami w zakresie małej motoryki w Ośrodku Acentrum powstał program, który scala wiedzę i pracę specjalistów z różnych dziedzin, tak aby usprawniane funkcji rąk odbywało się w sposób kompleksowy.
Program Terapii Ręki ma na celu usprawnianie tzw. małej motoryki, czyli precyzyjnych ruchów dłoni i palców, jak również dostarczania wrażeń dotykowych i poznawania dzięki nim różnych kształtów i struktur materiałów oraz nabywanie umiejętności ich rozróżniania. W programie wykorzystuje się ćwiczenia i zabawy mające rozwinąć sprawność ruchową całej kończyny górnej dziecka, sprawność manipulacyjną dłoni, umiejętność chwytu, koordynację pomiędzy dłońmi oraz doskonalenie czynności samoobsługi. Ponieważ ręka spełnia swoje funkcje, gdy wszystkie jej elementy składowe, a więc kości, stawy i mięśnie działają prawidłowo i zachowana jest ich wielostronna współpraca, stąd ważne jest, żeby podczas terapii nie usprawniać poszczególnych części składowych ręki, ale postrzegać ją całościowo i pracować nad rozwojem funkcji, takich jak np. nauka trzymania łyżki, picia z kubeczka itp.
W późniejszym czasie obejmuje też naukę pisania. Wszystkie proponowane zabawy mają jednak swoją kolejność i nie mogą być wprowadzane w sposób przypadkowy. Należy także pamiętać o tym, że rozwój małej motoryki zawiera się w rozwoju psychomotorycznym dziecka i przebiega równolegle do jego całościowego rozwoju. Oznacza to, że wszystkie działania proponowane w trakcie terapii muszą być odpowiednio dobrane nie tylko do poziomu manualnego dziecka lecz także do poziomu jego funkcjonowania poznawczego. Należy o tym pamiętać szczególnie gdy pracujemy z pacjentami z dużymi trudnościami manipulacyjnymi, jednak w pełni sprawnymi intelektualnie. Często propozycje im podawane mogą wydawać się nudne czy infantylne, a należy unikać wywoływania takich odczuć, żeby nie zniechęcić dzieci do dalszej współpracy.
NIEPOKOJĄCE OBJAWY – czyli kiedy do specjalisty?
Niepokojące objawy, które mogą wskazywać na zaburzenia małej motoryki (warto je skonsultować: nauczycieli – rodzic):
● dziecko niechętnie podejmuje czynności manualne (malowanie, lepienie z plasteliny, układanie drobnych przedmiotów),
● dziecko ma problemy z nauką czynności samoobsługi (ubieranie, wiązanie sznurowadeł, zapinanie guzików),
● dziecko ma wyraźnie obniżone lub podwyższone napięcie mięśniowe w obrębie kończyny górnej i obręczy barkowej,
● dziecko ma problemy z koordynacją obu rąk podczas zabaw manipulacyjnych,
● dziecko wykonuje czynności wymagające dużej precyzji zbyt wolno lub za szybko i niedbale,
● szybkość ruchów dziecka nie jest dostosowana do zadania,
● nie lubi dotykać nowych i różnorodnych faktur,
● dostarcza sobie dodatkowych doznań proprioceptywnych i domaga się zdecydowanego i mocnego ucisku dłoni np. siada na własnych dłoniach, bardzo mocno zaciska ręce na przedmiotach, uderza rękami w przedmioty o ostrych i wyraźnych fakturach.
PRAWO I LERORĘCZNOŚĆ – lateralizacja
Intensywny rozwój prawo lub leworęczności, zwanej inaczej lateralizacją, następuje około trzeciego, czwartego roku życia. Powinna być ona ustalona, zanim dziecko pójdzie do szkoły, i całkowicie określona ok. dziewiątego, dziesiątego roku życia, najpóźniej do 12 roku życia. Podczas gdy rola ręki dominującej przy czynności pisania jest oczywista - ma ona trzymać narzędzie pisarskie i pozwalać nim manipulować, tworząc rysunki bądź znaki liter i cyfr, znaczenie ręki nie dominującej może niektórym wydawać się niejasne. Niemniej jednak także ta ręka wykonuje bardzo użyteczną pracę, ponieważ stabilizuje kartkę, po której dziecko pisze lub z której coś wycina. Dobra koordynacja pracy obydwu rąk pełni istotną funkcję nie tylko w procesie pisania, ale także przy wykonywaniu wielu codziennych zadań.
PRAWIDŁOWY CHWYT
Rozwój chwytu:
Prawidłowe trzymanie narzędzia do pisania lub rysowania polega na objęciu go trzema palcami: kciukiem, palcem wskazującym (który naciska narzędzie od góry) oraz środkowym w odległości ok. 1,5- 2 cm od czubka.
Pędzel trzymamy w odległości 5-7 cm od końca. Dziecko nie powinno ściskać przyboru zbyt mocno.
Dlaczego odpowiedni uchwyt ołówka jest istotny?
● Nieprawidłowy chwyt narzędzia pisarskiego może powodować napięcie w mięśniach dłoni oraz prowadzić do jej zmęczenia, a co za tym idzie zmniejszenia wydajności i wytrzymałości przy pisaniu bądź rysowaniu. W przyszłości może to doprowadzić nawet do uszkodzenia stawów w palcach.
● Niektóre odmiany nieprawidłowego chwytu obniżają znacząco jakość i czytelność pisma.
Co zrobić, jeżeli dziecko nie wykształciło prawidłowego chwytu ołówka?
● W pierwszej kolejności należy sprawdzić, czy dziwny sposób trzymania ołówka wpływa negatywnie na jakość graficzną prac wykonywanych przez dziecko (szlaczki, znaki literopodobne bądź litery) oraz obniżenie tempa pracy.
● Warto również zastosować specjalnie zaprojektowane trójkątne ołówki bądź ergonomiczne nakładki, które „wymuszają" prawidłowy chwyt.
Dokonując zakupu takiej gumowe nakładki, nalezy pokaza dzieckum jak prawidłowo ułożyć na niej palce i upewnić się czy taka pozycja jest dla przedszkolaka wygodna (nie każda nakładka nadaje się dla wszystkich dzieci). Niestety utrwalony, nieprawidłowy chwyt narzędzia pisarskiego jest bardzo trudny do zniwelowania.
Dzieci, które trzymają narzędzie graficzne w nieprawidłowy sposób mogą skorzystać z ołówków i kredek o przekroju trójkąta oraz nakładek (nasadek) korekcyjnych. Nasadka może pomóc zarówno w sytuacji niewłaściwego układania palców na długopisie czy ołówku, jak i w sytuacji zbyt silnego naciskania narzędzia lub nadmiernego nacisku na papier.
Nakładka korekcyjna powinna być używana do czasu, gdy dziecko utrwali prawidłowy chwyt narzędzia pisarskiego.
Nasadki występują w kilku odmianach i w zależności od kształtu mają nieco inne przeznaczenie, dostosowane do rodzaju trudności jakie przejawia dziecko. Przykładowo,w sytuacji zbyt mocnego przywodzenia palców do wnętrza dłoni (co przejawia się przez wbijanie paznokci w ścianki ołówka) najlepiej sprawdzają się nakładki podłużne, wykonane z dość miękkiego materiału, wymuszające wyprostowanie palców podczas pisania.
Jeżeli nakładka nie przynosi oczekiwanego rezultatu można zastosować opaskę grafomotoryczną (opaska ma inne zastosowanie niż nakładka).
Zastosowanie opaski:
- trudnościami w prawidłowym rozmieszczeniu i ułożeniu palców na narzędziu pisarskim
- problemem w dysocjacji palców (tj. umiejętności poruszania każdym palcem oddzielnie)
- nieprawidłowym przypisaniem funkcji poszczególnym palcom
- trudnościami w utrzymaniu prawidłowego chwytu pomimo stosowania nakładek
- trudnościami z dystrybucją napięcia mięśniowego ręki ( przejawiający się zbyt dużym lub za słabym naciskiem długopisu na papier oraz dużą męczliwością ręki podczas pisania)
Korzyścią stosowania opaski grafomotorycznej to przede wszystkim poprawa chwytu poprzez:
- dostarczenie podpowiedzi motorycznej pozwalającej dziecku właściwe ułożenie palców
- dostarczenie bodźców proprioceptywno- dotykowych, dzięki czemu poprawi się odczuwanie właściwie ułożonych palców w chwycie pisarskim
- poprawa dynamiki chwytu
- uzyskanie prawidłowego podporu chwytu, co w znaczący sposób wpływa na prawidłowe trzymanie narzędzia pisarskiego
- uzyskanie prawidłowego wzorca ruchowego
Jak pomóc dziecku rozwinąć prawidłowy chwyt ?
● Ustal lateralizację - pozwól dziecku używać preferowanej ręki i zapewnij odpowiednio zaprojektowane narzędzia pisarskie.
● Zaprezentuj prawidłowe ułożenie palców jeśli trzeba, użyj gumowej nakładki. Trzymaj ołówek pomiędzy kciukiem a palcem wskazującym i oprzyj go na palcu środkowym, aby był bardziej stabilny.
● Dostosuj rozmiar i wagę narzędzia pisarskiego do wieku i sprawności manualnej dziecka - czasami dziwaczny chwyt może wynikać z faktu, iż ołówek bądź długopis, którym posługuje się dziecko, jest zbyt duży i ciężki na jego małą rączkę.
● Nieustannie stymuluj rozwój małej motoryki poprzez różnorodne zajęcia.
WAŻNE:
Pozycja przy rysowaniu, pisaniu:
- stopy powinny być oparte na podłodze, plecy wyprostowane;
- głowa powinna znajdować się około 30 cm nad zeszytem;
- oświetlenie - u dzieci praworęcznych światło powinno padać na zeszyt z góry lub z lewej strony, u dzieci leworęcznych - z góry lub prawej strony;
- dziecko leworęczne w ławce szkolnej powinno mieć sąsiada z prawej strony.
Ułożenie kartki papieru, zeszytu:
- u dziecka praworęcznego zeszyt powinien leżeć prosto, w celu zapewnienia stabilności przy pisaniu jest przytrzymywany lewą ręką;
- u dziecka leworęcznego zeszyt powinien leżeć przesunięty nieco w lewą stronę i być ułożony ukośnie - górny lewy róg ma być skierowany do góry, co ułatwi dziecku dostrzeganie zapisanego tekstu; zeszyt przytrzymywany jest prawą ręką.
OBSERWACJA DZIECKA
Przystępując do pracy z zakresu usprawniania małej motoryki należy dokonać wnikliwej obserwacji dziecka pod kątem funkcjonowania samej ręki, ale także zaburzeń i dysfunkcji całego organizmu. Podczas obserwacji warto kierować się poniższym schematem w kształcie piramidy, przechodząc kolejno wszystkie jej poziomy od podstawy aż do wierzchołka.
Diagnoza pozwoli nam wyznaczyć cele, nadrzędne i szczegółowe oraz przygotować indywidualny plan terapii dla danego dziecka. W zależności od tego, na którym poziomie tejże piramidy występuje najwięcej problemów, od tego właśnie poziomu należy rozpocząć proces usprawniania, przechodząc kolejno do coraz wyższych poziomów, jeśli będą one w ogóle osiągalne, gdyż niektóre dzieci, ze względu na stopień swojej niepełnosprawności, nie będą w stanie tych najwyższych poziomów opanować.
Podstawą tej piramidy i jednocześnie początkiem naszej obserwacji jest ogólny obraz dziecka, czyli mówiąc inaczej wrażenie, spostrzeżenia, jakie nasuwają się nam przy pierwszym spotkaniu. Ważne będą więc tutaj informacje jak dziecko się porusza, jaką ma postawę, czy wyraźnie widać obniżone lub podwyższone napięcie mięśniowe, czy chętnie podejmuje proponowane przez nas zabawy i ćwiczenia.
W dalszej obserwacji zwracamy uwagę na ułożenie barków, kontrolę głowy (szczególnie ważne u dzieci z MPD – mózgowym porażeniam dziecięcym), ruchomość kończyn górnych, przykurcze, deformacje i niewygaszone odruchy.
Kolejny poziom piramidy to funkcja kończyn górnych, a więc tutaj będzie nas interesowało, na jakim etapie rozwoju funkcjonalnego znajduje się obserwowane dziecko, czy potrafi wykonać podpór, sięganie, chwytanie, rozluźnianie chwytu itp.
Sprawność dłoni (manipulacja) - kolejny poziom piramidy, na którym dokładnie obserwujemy dłonie dziecka, a właściwie to, co potrafią robić. Jakim posługuje się chwytem, czy wykonuje precyzyjne ruchy palców, czy dostosowuje chwyt do przedmiotu, którym manipuluje i czy jest w stanie go zmienić. Na tym etapie istotne jest także czy, i w jaki sposób dziecko posługuje się przedmiotami codziennego użytku oraz czy wykonuje podstawowe czynności samoobsługi.
Na szczycie piramidy znajdują się umiejętności grafomotoryczne, jako najwyższy stopień możliwości ruchowych naszych rąk. Analizujemy tutaj styl pisania oraz sposób trzymania narzędzia pisarskiego. Dla wielu dzieci jest to poziom nieosiągalny, szczególnie tych z dużym stopniem niepełnosprawności.
SCHEMAT ZAJĘĆ
Po dokonaniu kompleksowej obserwacji i przygotowaniu planu terapii rozpoczyna się realizowanie postawionych celów w oparciu o schemat zajęć.
Zajęcia prowadzone są według pięciu punktów:
1. Powitanie.
2. Stymulacja proprioceptywna.
3. Seria ćwiczeń rozmachowych.
4. Seria ćwiczeń manualnych.
5. Seria ćwiczeń precyzyjnych.
6. Relaks.
7. Pożegnanie.
Ad. 1. Powitanie.
Z każdym dzieckiem należy rozpocząć zajęcia utrwalonym schematem, rytuałem, który da mu do zrozumienia, że tu i teraz jest czas rozpoczęcia wspólnego spotkania. Sposób, jaki wybierze się na powitanie jest uzależniony od poziomu funkcjonowania dziecka zarówno poznawczego jak i ruchowego. U dzieci z głębszą niepełnosprawnością powitaniem może być podanie do powąchania zapachu, potarcie ręką o rękę lub włączenie określonej muzyki. U dzieci lepiej funkcjonujących można zastosować powitanie piosenką „Dobrze, że jesteś”, „Witaj, jak się masz” lub podobnymi. Dobrze sprawdzają się zabawy zaczerpnięte z Metody Ruchu Rozwijającego polegające na witaniu się poszczególnymi częściami ciała, np. teraz witają się ręce, teraz nogi, kolana, place u stóp itd.
Ad. 2. Stymulacja proprioceptywna.
Kilka słów o propriocepcji.
Propriocepcja, zwana także czuciem głębokim – zmysł orientacji ułożenia części własnego ciała. Receptory tego zmysłu znajdują się w mięśniach i ścięgnach, i dostarczają mózgowi informacji o napięciu mięśniowym. Dzięki temu zmysłowi wiemy jak ułożone są nasze kończyny bez patrzenia. Najprostszym krokiem w ćwiczeniu proprioceptywnego czucia pracy mięśni jest spoglądanie w lustro podczas ćwiczeń i zapewnienie panowania nad symetryczną pracą kończyn z zachowaniem poprawnej sylwetki. Kolejnym krokiem wspomagającym zaangażowanie mięśni posturowych jest zamknięciu oczu w trakcie wykonywania ćwiczenia np. stanie na jednej nodze – łatwizna, a z zamkniętymi oczami?
Układ propriocepcji odbiera bodźce związane z uciskiem, rozciągnięciem, ustawieniem i ruchem ciała wobec samego siebie. Prawidłowa integracja w obrębie tego układu jest niezbędna do dobrego rozwoju odruchów planowania i prowadzenia ruchu, regulacji napięcia mięśniowego i koordynacji pracy mięśni, a także wyższych czynności umysłowych, przede wszystkim związanych z ułożeniem ciała. Niedostatek informacji proprioceptywnej może być częściowo kompensowany wzrokiem (lustra na siłowni). Bez informacji o tym jak zachowuje się ciało, koordynacja wzrokowo-ruchowa byłaby niemożliwa. Na przykład, gdy wchodzimy po schodach, mózg musi otrzymywać dane o tym, czy stopa już stanęła na kolejnym stopniu, czy jest równo ułożona oraz czy można się na niej oprzeć. Dopiero wtedy wysyła informacje do drugiej nogi o tym, że ma się poruszyć, jednocześnie przenosząc ciężar ciała na pierwszą nogę itd. Informacja zwrotna jest konieczna do sprawnego wykonywania skoordynowanych ruchów. Jak więc widzimy, propriocepcja jest nam potrzebna do poruszania się jak powietrze do życia. 100% osób po kontuzjach, ale także po wylewach, ćwiczy na nowo nawyki ruchowe, właśnie z tego względu, że mózg odzwyczaił się nawet tych najprostszych rzeczy, jaką jest chodzenie. Bardzo ważne w tych ćwiczeniach jest oddychanie. W ćwiczeniach proprioceptywnych oddychamy swobodnie przez cały czas, aby nie spinać za bardzo mięśni. To trening mięśni głębokich i powinniśmy być rozluźnieni.
Długość tej serii jest uzależniona od potrzeb dziecka. Jeżeli mamy do czynienia z dzieckiem, które ma duże potrzeby czucia głębokiego, wówczas ta seria powinna być długa. Stymulacja proprioceptywna daje dziecku możliwość lepszej kontroli własnego ciała, umiejętności zaplanowania ruchów od dużych do bardzo precyzyjnych, a także wpływa na normalizację napięcia mięśniowego. Przykładem ćwiczenia do wykorzystania w serii proprioceptywnej jest owinięcie dziecka leżącego na podłodze w ciasną karimatę i opukiwanie go rękoma z góry na dół.
Ad. 3. Seria ćwiczeń rozmachowych.
Jest to grupa ćwiczeń, która angażuje przede wszystkim obręcz barkową oraz buduje centralną stabilizację ciała. Ta seria ćwiczeń będzie tym dłuższa, im wcześniej na etapie obserwacji pojawiły się problemy. Jeżeli już w ogólnym obrazie dziecka i we wzorcach postawy i ruchu obserwowane są trudności i ograniczenia, automatycznie oznacza to, że ta seria ćwiczeń powinna być proporcjonalnie najdłuższa ze wszystkich. W serii rozmachowej ćwiczeniami do wykorzystania są zabawy z dużymi piłkami, które dziecko rzuca w różnych kierunkach, przechodzenie w klęku podpartym przez ciasne materiałowe tunele czy zabawy w siłowanie się z terapeutą.
Ad. 4. Seria ćwiczeń manualnych.
W tej serii nacisk położony jest na angażowanie w pracę przede wszystkim stawu łokciowego i nadgarstka. Tu duży nacisk kładziony jest, gdy główne zaburzenia obserwuje się na poziomie funkcji kończyn górnych. Aby uaktywnić te dwa stawy, zwykle można wykorzystać zabawy typu gotowanie, mieszanie sypkich substancji np. groch, kasza, łowienie rybek, gra na bębenkach, odkręcanie i zakręcanie różnych słoiczków czy butelek.
Ad. 5. Seria ćwiczeń precyzyjnych.
W przypadku występowania trudności na poziomie umiejętności grafomotorycznych oraz sprawności dłoni i manipulacji, ta seria będzie najdłuższa. Należy jednak podkreślić, że nawet jeżeli dopiero na tym poziomie zaczyna się problem dziecka, należy wykonać po kilka propozycji z wcześniejszych serii po to, aby przygotować do pracy całe ciało dziecka. Dostarczyć mu wrażeń, szczególnie proprioceptywnych, by mogło w pełni poczuć i kontrolować ruchy całego ciała. Często też, w przypadku pracy z dziećmi z głębszą niepełnosprawnością, ta seria ćwiczeń nie zostanie uwzględniona w planie pracy z uwagi na poziom rozwoju ruchowego dziecka. Wiele dzieci z MPD nie będzie wstanie wykonać żadnej propozycji z tej serii. Jako przykład zadań na tę serię można wymienić: nawlekanie koralików, wyszywanki bez igły, zabawy paluszkowe, zabawy pacynkami na palce, gra na instrumentach klawiszowych, gra na flecie, pstrykanie palcami, zabawa w bierki, w pchełki, zapinanie klamerek.
Ad. 6. Relaks.
Jest to ważny element planu terapii. Przeprowadzenie wszystkich serii ćwiczeń jest dla dziecka zwykle obciążające fizycznie, dlatego ważne jest, aby dać odpoczynek mięśniom. Forma wypoczynku i relaksu może być dowolna i powinna zostać dokładnie dobrana do preferencji dziecka. Najprostszą propozycją jest wysłuchanie w leżeniu muzyki relaksacyjnej. Można też zastosować trening relaksacyjny Schultza w opracowaniu Anny Polender.
Ad. 7. Pożegnanie.
Podobnie jak przy powitaniu, pożegnanie pozwala dziecku na odczucie pewnych ram, daje poczucie, że jakieś ważne dla niego zadanie i spotkanie właśnie się zakończyło. Na pożegnanie można zaproponować piosenkę, czy wierszyk.
Program Terapii Ręki jest kompleksowym narzędziem terapii zawierającym obserwację, planowanie celu i realizowanie planu terapii. Jest narzędziem uniwersalnym można go zastosować zarówno u dzieci z drobnymi deficytami, jak i u dzieci z głęboką niepełnosprawnością intelektualną i ruchową.
PROPOZYCJE ĆWICZEŃ: rozmachowych, manualnych, precyzyjnych
Ćwiczenia rozmachowe:
- zamalowywanie farbami dużych płaszczyzn dużym pędzlem, ruchami pionowymi lub poziomymi z zachowaniem kierunku od lewej do prawej, z góry na dół;
- zamalowywanie dużej przestrzeni ograniczonej konturem (pędzlem, palcami, kredą, węglem);
- malowanie dużych form kolistych z zachowaniem kierunku pisania owali liter (odwrotnie do ruchu wskazówek zegara, zaczynając od miejsca cyfry 2 na tarczy zegarowej);
- malowanie dużych form falistych i szlaków;
- pajacyki;
- skoki na trampolinie w ustalonym rytmie.
Ćwiczenia manualne:
- dotykanie dłoni, zaciskanie dłoni, otwieranie dłoni;
- gniecenie gąbki, piłeczki;
- ugniatanie papieru (papierowych kul);
- przeciąganie sznurka, pociąganie za sznurki zawieszone, zwijanie sznureczka;
- wyczuwanie różnych powierzchni;
- wkładanie i wyjmowanie przedmiotów dużych, małych;
- zabawy konstrukcyjne;
- nakładanie zabawek na patyk, sznurek;
- zabawy z gliną, masą solną;
- darcie gazet, papierów;
- składanie papieru;
- składanie zabawek z oddzielonych części;
- budowanie z klocków urozmaiconych budowli (złożone konstrukcje, na przykład z klocków typu Lego);
- składanie widokówek z większą ilością części; §
- składanie liter i cyfr z części;
- układanie loteryjek i domin cyfrowych, literowych;
- układanie szlaczków z elementów mozaiki według określonego rytmu;
- budowanie z naturalnych materiałów;
- malowanie farbami z uwzględnieniem porównań, zestawień, mieszania barw, stopnia ich nasycenia;
- wyszukiwanie w woreczku liter, cyfr bez kontroli wzroku.
Ćwiczenia ruchów precyzyjnych:
- dotykanie swoich palców;
- zabawy paluszkowe;
- dotykanie palcami podłoża;
- stukanie palcami;
- naśladowanie gry na pianinie;
- zabawa w deszczyk - stukanie palcami;
- naśladowanie drobnych ruchów rozcierania;
- podnoszenie drobnych przedmiotów;
- wkładanie drobnych przedmiotów do pudełka;
- dopasowywanie klocków do wzoru, budowanie z klocków;
- zabawy z koralikami: podnoszenie, wkładanie na sznurek;
- rozdzieranie papieru palcami;
- wodzenie palcem po konturach przedmiotów;
- wodzenie placem w powietrzu;
- kreślenie palcem prostych kształtów
- wykonywanie według wzoru lub dowolnie różnych prac z papieru, kartonu, korka, drutu, wełny;
- układanie z różnorodnych elementów materiałów określonych scenek rodzajowych np. z liści, owoców, ziarenek, pestek, kasztanów, patyczków;
- kreślenie figur, kształtów, cyfr, ornamentów za pomocą kreski łączącej wyznaczone punkty; - obrysowywanie wyznaczonych szablonów;
- pisanie pojedynczych elementów graficznych lub litero podobnych;
- pisanie dziecku liter na plecach - rozpoznawanie ich przez dziecko i zapisywanie;
- ugniatanie małych kulek z gazety, papieru trzema palcami (środkowym, wskazującym i kciukiem);
- ściskanie piłeczek palcami wskazującym i kciukiem;
- obrysowywanie różnych części ciała z ich wyodrębnianiem i nazywaniem.
